شیخ احمد جام

شیخ الاسلام «احمد جامی معروف به شیخ احمد جام (۴۴۰ – ۵۳۶ ه.ق) در روستای نامَق(نامک) از توابع ترشیز یا کاشمر کنونی در استان خراسان متولد شد.

ملقب به «ژنده‌پیل» از عارفان، صوفیان و شاعران قرن ششم در دوره سلجوقیان بود. وی مردی شجاع و دلیر بود و لقب ژنده پیل به همین دلیل به او داده شد. این لقب در کتاب نزهه‌القلوب حمدالله مستوفی و دیوان قاسم انوار آمده است. در جاهایی نیز از او با القاب فیل خدا و زنده فیل یاد شده.

نیاکان او از نوادگان جریر بن عبدالله، (از صحابه پیامبر اسلام) بودند.

او را با عناوین و القاب «شیخ‌الاسلام، قطب الاوتاد، شیخ ابونصر احمد ژنده‌پیل» و گاه «پیر جام» یا شیخ جام نیز نامیده‌اند.
مشهور است در جوانی تحولی روحی به او دست داد و با مشاهده اشاره‌ای غیبی از جانب حق، توبه کرد  و به قصد عبادت روانه کوه شد. در اوایل سلوک خود ۱۲ سال از مردم کناره گرفت و به گوشه‌نشینی و تزکیه نفس پرداخت و سپس مسجد نور را در بیزد(بیزک) بنا کرد و مدت ۶ سال هم آنجا به ریاضت و عبادت و مطالعه در قرآن و تفاسیر و تحقیق در حال عرفا پرداخت.

مسلماً این دوران خلوت و انزوا در زندگی شیخ جام دورانی پربار و مؤثر بوده‌است و بسیاری از معلومات و اندوخته‌ها و تجربه‌های معنوی این شخصیت و عارف بزرگ، در آن دوران رقم خورده‌است. در نهایت پس از هجده سال انزوا در سن چهل سالگی به میان مردم بازگشت، ابتدا در سرخس ساکن شد و سپس منطقه معدآباد جام رفت. در آنجا به هدایت و راهنمایی مردم پرداخت و به گفتار و نگارش رساله و کتاب پرداخت.

وی در زندگی سفرهای زیادی داشت. او به هرات، نیشابور، بوزجان، مرو، باخرز و بسطان نیز سفر کرد. در این سفرها با بعضی از مشایخ خراسان نیز آشنایی یافت.  در هرات در خانقاه خواجه عبدالله انصاری اقامت داشت و در بسطام به زیارت مقبره بایزید بسطامی نائل شد. یک بار هم به همراه فرزندش ابوالفتح به زیارت خانه خدا رفت. در این سفرها بود که نفوذی در طبقات مختلف جامعه یافت و مردمانی به او روی آوردند.

او در معدآباد جام خانقاهی برپاکرد و به تألیف کتاب و تربیت مریدان پرداخت. در مدت کوتاهی آوازهٔ او پیچید و مورد توجه امرا و حاکمین قرار گرفت. سلطان سنجر که اوصاف او را شنیده بود، برای دیدن او به قریهٔ معدآباد آمد و از مریدان وی گشت.

طول عمر وی را بیشتر منابع ۹۵ سال و بعضی ۹۶ سال ذکر کرده‌اند. شیخ جام دهم محرم سال ۵۳۶ قمری درگذشت. آرامگاه وی که به مزار شیخ جام معروف است امروزه نیز زیارتگاه مریدان و دوست‌داران وی است.

آثار شیخ احمد جام شامل یک رساله، شش کتاب به نثر و دیوان شعر است.

نوشته‌های وی که همه به زبان فارسی است، علاوه بر ارزشی که از نظر شناختن عقاید مُتصوّفه دارد از جهت زبان و لغت نیز در خور توجه است و به علت قدمت ۸۵۰ تا ۹۰۰ ساله خود سند و یادگاری گرانبها از نخستین روزگاران ادبیات فارسی است.

به طور کلی آثار شیخ تاکید بر رعایت شریعت برای رسیدن به حقیقت دارد. او شریعت را درختی میداند که حقیقت بار و میوه آن است.

(هر که را ظاهر به شریعت است و آبادان نیست، باطن وی از حقیقت خبر ندارد.)

او عشق را به آتش و آب و کیمیا تشبیه می کند. شیخ جام سماع را جایز می‌داند اما نه از هر کس و هر قوم.

(سماع تخم عنایت ازل است در دل مستمعانی که ایشان از ازل آورده‌اند و از میثاق)

آثار شیخ احمد جام:

• رساله سمرقندیه: رساله‌ای است مشتمل بر نامه‌های شیخ در پاسخ به پرسش‌هایی که از او می‌شده‌است، به‌خصوص پرسش‌های مردم سمرقند.

• انس‌التّائبین و صراط الله المبین:
  کتابی است صوفیانه با نثری ساده و روان در ۴۵ باب به صورت پاسخ به سؤالهایی که مریدان مطرح می‌کرده‌اند. تاریخ تألیف این کتاب به درستی مشخص نیست.

• مفتاح‌النجات:
  کتاب مفتاح النجات شامل یک مقدمه و هفت باب و دو فصل است. شیخ کتاب را به درخواست پسرش ـ خواجه ابوبکر نجم‌الدین ـ که تائب شده بود نوشت. این کتاب، کتابی اخلاقی و عرفانی است و ضمن آن می‌شود با پاره‌ای از افکار و عقاید شیخ درباب این مسائل آشنا گردید.

• روضةالمذنبین و جنةالمشتاقین:
  این کتاب که مشتمل بر ۲۳ باب است و در فاصله سالهای ۵۲۰ تا ۵۲۶ ق تألیف شده و به سلطان سنجر اهدا شده‌است. به گفته خود شیخ، مقصود از نوشتن این کتاب، امیدوارکردن گناهکاران به رحمت الهی بوده‌است.

• کنوزالحکمة:
  آخرین کتاب تألیف شیخ جام که وی آن را در سن ۹۳ سالگی نوشته‌است.
  کتاب، مشتمل بر یک مقدمه و بیست باب است که نیمی از آن، به تفسیر عرفانی آیات قرآنی پرداخته و ده باب دیگر (باب اول و باب‌های دوازدهم تا بیستم) به مباحث دقیق عرفان و حکمت اختصاص دارد.

• سراج‌السائرین:
  این کتاب لزوماً اولین کتاب شیخ جام نیست، ولی می‌توان آن را اولین کتاب تاریخ‌دار او دانست. شیخ این کتاب را در ۵۱۳ ق. نوشته‌است. کتاب در اصل در چهار مجلد نوشته شده بود که یک جلد آن در حمله مغول از بین رفته و سه مجلد دیگر در هفتاد و پنج باب تا قرن نهم هجری و زمان تألیف خلاصة المقامات (سال ۸۴۰) موجود بوده‌است. پس از همه حوادث و هجوم‌ها تنها بیست و سه باب ، چیزی حدود یک‌سوم آن باقی مانده که در یک نسخه یگانه درکتابخانه ملک نگهداری می‌شود.

• بحارالحقیقة:
  این اثر که در دهه پایانی عمر شیخ‌جام و در سال ۵۲۷ ق. تألیف شد، مجموعه‌ای از جلوه‌های عرفانی و اندیشه‌ورزی او را به تصویر می‌کشد و به نکته‌هایی از واقعیت‌های زندگی او قبل و بعد از تحول روحی‌اش اشاره می‌کند. بحارالحقیقه شامل یک مقدمه و هجده باب است و آغاز آن نشان از اسلوب مجلس‌گویی شیخ دارد. مقدمه و بسیاری از باب‌های این اثر، گفته‌های شیخ در جمع مریدان و مخاطبان در مجلس است.

• نامه های احمد جام:
  مشتمل بر چند نامه به افرادی خاص و یک نامه در تفسیر سوره حمد.

• دیوان شعر احمد جام:
  مجموعه اشعار منسوب به احمد جام، ابتدا در شهرهای لاهور، لکهنو و کانپور به چاپ رسید.
  در انتساب تمامی اشعار این دیوان به خود شیخ جای سؤال و تردید است، اما شکی نیست که وی دیوان اشعاری داشته‌است. چه که در کتاب‌های مقامات ژنده‌پیل نوشته سدیدالدین غزنوی، و حدیقة الحقیقة نوشته نوادهٔ شیخ، محمد بن مطهر نیز از اشعار و تصانیف او سخن به میان آورده شده‌است.

آثار درباره­‌ی شیخ جام

الف. آثار دودمانی و خانقاهی: آثاری که دربارهٔ زندگی و احوال شیخ جام به قلم فرزندان و اعقاب و مریدان شیخ نگاشته شده و در شناخت زندگی و حکایات احوال وی و فرزندان وی راه گشاست:

• مقامات ژنده پیل به قلم سدیدالدین محمد غزنوی. این اثر با مقدمه و تصحیح حشمت مؤید سنندجی از سوی انتشارات علمی و فرهنگی منتشر گردیده‌است.

• مقامات منظوم شیخ جام از سراینده‌ای ناشناس. این اثر با مقدمه و تصحیح حسن نصیری جامی از سوی انتشارات پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی منتشر گردیده‌است.

• خلاصةالمقامات به قلم ابوالمکارم جامی

• رساله در اثبات بزرگی شیخ جام به قلم فرزند شیخ، شهاب الدین اسماعیل. این اثر با مقدمه، تصحیح و توضیحات حسن نصیری جامی از سوی انتشارات پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی منتشر گردیده‌است.

• روضةالرّیاحین به قلم درویش علی بوزجانی. این اثر با مقدمه و تصحیح حشمت مؤید سنندجی از سوی انتشارات بنگاه ترجمه و نشر کتاب منتشر گردیده‌است.

• حدیقةالحقیقه به قلم نواده شیخ، قطب الدین محمد بن مطهر. این اثر با مقدمه، تصحیح و توضیحات حسن نصیری جامی از سوی انتشارات پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی منتشر گردیده‌است.

ب. آثار دیگر نویسندگان درباره­ی­ شیخ جام:

• درویش ستیهنده به قلم محمدرضا شفیعی کدکنی،انتشارات سخن، ۱۳۹۳

• گزیده‌ای از آثار شیخ جام، نوشته علی فاضل، انتشارات سخن، ۱۳۷۶

• کارنامه احمد جام نامقی در این کتاب شرح احوال و گفتار و رفتار و آثار و سوانح زندگی شیخ گردآوری شده‌است، نوشته علی فاضل، انتشارات توس. ۱۳۸۳

• شرح احوال و نقد و تحلیل آثار احمد جام نوشته علی فاضل، انتشارات توس، ۱۳۷۳

• شیخ جام چه می‌گوید؟ بررسی درو نمایه آثار شیخ جام، نوشته مژگان یعقوبی، انتشارات دستور، ۱۳۸۷

• دیدگاه‌های عرفانی شیخ جام نوشته یعقوب ندایی احمدی، انتشارات دستور، ۱۳۹۱

• منازل و مقامات (شرح اصطلاحات عرفانی با تکیه بر آثار شیخ جام)؛ نوشته یعقوب ندایی احمدی، انتشارات دستور، ۱۳۹۴

منابع مورد استفاده در تحقیق بالا

• غلامحسین یوسفی، برگهایی در آغوش باد.
• عبدالحسینزرین‌کوب، جستجو در تصوف ایران.
• دایره المعارف بزرگ اسلامی.
• سایت ویکی پدیا.
• سایت ویکی فقه.

• فاطمه قوی‌نیت